Terminlərin tərcüməsi

məlum olduğu kimi, dildə terminlər (daha doğrusu, sözlər və söz birləşmələri) xüsusi anlayışları və xüsusi əşyaların işarələrini bildirmək üçün yaradılan, yaxud alınmış sözlər (elmi, texniki və s.) dilin son dərəcə müxtəsər şəkildə və informasiyanın dəqiq verilməsinə canatması nəticəsində əmələ gəlir, daha dogrusu, burada elə bir dəqiqliyə cəhd olunmalıdır ki, sözlərin və söz birləşmələrinin özbaşına və subyektiv izahına yol verilməsin. Bu, öz ifadəsini tərcüməçinin xarici terminologiyanı dolğunluğu ilə əla səviyyədə bilməsində tapır. Xüsusi materialların tərcüməsində ən çətini terminlərin düzgün çevrilməsi məsələsidir. Termin adətən başqa dildəki müvafiq terminlə tərcümə olunur, ona görədə analoji, sinonimik əvəzləmə, təsviri tərcümə kimi üsullardan yalnız o zaman istifadə olunur ki, dildə müvafiq terminin qarşılığı yoxdur. Dəqiq və tam semantik sərhədləri olan birmənalı terminlərlə yanaşı, həm də çoxmənalı terminlər mövcuddur. Buna görə də hətta təkkomponentli terminlərin çoxmənalılığı onların düzgün başa düşülməsini və tərcüməsini çətinləşdirir ki, onun adekvatlığı tam şəkildə situasiya kontekstindən asılı qalır. Anlaşma və tərcümə olunma baxımdan terminlərin tərcüməsini üç qrupa bölmək olar: 1. Xarici reallığın realiyalarını bildirən terminlər. Bu qrupa aid terminlərin izahı o qədər də çətin deyil, burada aşağıdakı hallar ola bilər: a) ekvivalent kimi Azərbaycan dili terminindən istifadə olunur ki, onun forması tərcümə dilindəki terminlə əlaqədardır (beynəlxalq terminlər); b) ekvivalent kimi tərcümə olunan (Azərbaycan dili) termindən istifadə olunur ki, onun forması ilkin dildəki (məsələn, ingilis dilindəki) terminin forması ilə əlaqədar deyildir; c) çoxkomponentli bir neçə sözdən ibarət ingilis terminin mənası məna və forma etibarı ilə Azərbaycan termininin müvafiq komponentlərinin məna və forması ilə üst-üstə düşür; d) çoxkomponentli ingilis termininin ümumi mənası analoji Azərbaycan terminin mənası ilə tam üst-üstə düşür, bununla belə, onun ayrı-ayrı komponentləri Azərbaycan ekvivalentindən fərqlidir. 2. Azərbaycan gerçəkliyində xarici realiləri bildirən terminlər, lakin ümumi qəbul olunmuş Azərbaycan terminoloji ekvivalentləri. 3. Azərbaycan gerçəkliyində olmayan və ümumi qəbul olunmuş Azərbaycan dilinin terminoloji ekvivalentləri olmayan əcnəbi realiləri bildirən terminlər. Belə ter115 minlərin tərcüməsinə aşağıdakı yolla nail olmaq olar; a) ingilis dili terminin təsviri; b) sözbəsöz tərcümə köməyilə; c) qismən, yaxud tam transliterasiya və sözbəsöz tərcümənin köməyilə; d) transkripsiya ilə; e) transkripsiya və tərcümə ilə. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tipli terminlərin tərcüməsi zamanı səhvlər əsasən o zaman ortaya çıxır ki, xarici terminə hərfi uyğunluq axtarılır. Əlbəttə, belə yanaşma heç də özünü doğrulda bilməz: birinci, xarici gerçəklikdə olan realinin spesifikası aradan çıxır, ikinci isə belə olduqda burada həmin terminlər yalnız xarici gerçəklik üçün xarakterik olan anlayışları ifadə edə bilər və məhz buna görə də Azərbaycan dilinin xüsusi materiallarında qəbul olunmuş realilərə müvafiq olmaya bilər. Digər tipli səhvlər onunla bağlı olur ki, bu zaman yuxarıda göstərdiyimiz qruplardan hər birinə bu terminlərə qeyri-düzgün münasibət nəticəsində və tərcümə üçün qeyri-adekvat üsul seçiləndə yaranır, ortaya çıxır. Tərcüməçinin daha bir səhvi sözbəsöz tərcümədir. Bu o zaman ortaya çıxır ki, xarici termin, yaxud onun komponentləri Azərbaycan dili termininə analoji olmaqla, tamamilə başqa məna kəsb edir. Tərcümə zamanı daim terminin konkret şəraitdə, konkret kontekstdə real mənasını nəzərə almaq lazımdır. Həm də eyni zamanda cəm haldan istifadə zamanı terminin mənasının dəyişilməsi mümkündür. Beləliklə, terminlərin düzgün başa düşülməsi və tərcüməsi heç də yalnız dili yaxşı bilməklə əlaqədar deyildir, bu həm də xarici və Azərbaycan cerçəkliyində olan realiləri yaxşı bilməkdən irəli gəlir.

Terminlərin tərcüməsi

Obastana Qoşul.